Historia

Historia Pracowni Dialektologicznej UAM

Początki poznańskiej dialektologii należy łączyć z osobą doc. Adama Tomaszewskiego (1895-1945), Wielkopolanina rodem z Łopienna koło Wągrowca. Będąc studentem II roku, uczęszczał na wykłady prof. Kazimierza Nitscha (uczony gościnnie wykładał na Uniwersytecie Poznańskim), który prawdopodobnie zaszczepił w studencie pasję badań dialektologicznych. A. Tomaszewski ukończył studia w 1921 r.; w 1929 r. obronił doktorat (książka Gwara Łopienna i okolicy w północnej Wielkopolsce, Kraków 1930), natomiast habilitację uzyskał w 1936 r. za pracę Mowa tzw. Mazurów wieleńskich („Slavia Occidentalis, t. 14, 1935). Prowadził także badania terenowe z myślą o słowniku wielkopolskim (materiał z około 500 miejscowości) – dzieło to nie zostało napisane (prace przerwała wojna), znaczna część materiałów przepadła wskutek działań wojennych, zaś A. Tomaszewski zmarł w drodze z obozu koncentracyjnego 30 kwietnia 1945 r.  Ocalałe gwarowe materiały Tomaszewskiego, rozpisane na fiszki, tworzą kartotekę, znajdującą się w Pracowni Dialektologicznej UAM w Poznaniu.

Po zakończeniu II wojny światowej, kiedy na nowo kształtowały się struktury uniwersytetu w Poznaniu, doc. Ludwik Zabrocki wyszedł z inicjatywą fonograficznej archiwizacji gwar i już w 1946 r. przystąpił do organizowania Archiwum Fonograficznego. Zadania Archiwum koncentrowały się nie tylko na działaniach mających na celu archiwizację sensu stricte, ale i pozyskiwanie nowych materiałów gwarowych w celu śledzenia przemian zachodzących w mowie ludowej (według założeń L. Zabrockiego ponowne badania winny być prowadzone co 25 lat); z tego też względu podjęto decyzję o konieczności prowadzenia badań terenowych. Jak podaje Henryk Nowak:

„Pierwsza, próbna wyprawa, w 1948 r. wyruszyła na Krajnę zachodnią – na teren pow. złotowskiego. Kolejne wyprawy w 1949 r. skierowały się na Śląsk Opolski, na Warmię i Mazury oraz na Kaszuby i tereny przyległe”.

Z upływem lat Archiwum działało coraz prężniej tak, że od 1951 r. stało się samodzielną jednostką, Instytutem Fonograficznym Uniwersytetu Poznańskiego kierowanym przez dra Leona Kaczmarka.

„Kontynuowano, oczywiście, zadanie podstawowe – archiwizację fonograficzną gwar polskich, prowadzoną głównie przez dra Zenona Sobierajskiego. Rozwinęły się wszakże Na podstawie: Z. Sobierajski, Profesor Adam Tomaszewski jako nauczyciel i dialektolog (1895_1945), jeszcze dwa kierunki […]: a) z zakresu patologii mowy […], b) z zakresu fonetyki eksperymentalnej […]”.

Po niespełna półtora roku (maj 1952) Instytut został przekształcony w Zakład Fonograficzny przy Katedrze Języka Polskiego UP z działem archiwizacji gwar, z którego w 1960 r. wyodrębniono Pracownię Archiwizacji Gwar przy Katedrze Językoznawstwa Ogólnego UAM. Placówką, do czasu jej zamknięcia w 1969 r., kierował Zenon Sobierajski. Jednakże w 1974 r. – dzięki staraniom prof. Z. Sobierajskiego – utworzono działający do 31 marca 2009 r. Zakład Dialektologii Polskiej UAM. Kierownikami jednostki byli kolejno: Z. Sobierajski (do przejścia na emeryturę 31 sierpnia 1987 r.), Henryk Nowak (do przejścia na emeryturę 31 sierpnia 2002 r.), Jerzy Sierociuk (do 31 marca 2009 r.).

Z dniem 1 kwietnia 2009 r. Zakład został przekształcony w Pracownię Dialektologiczną UAM kierowaną do 2020 r. przez prof. J. Sierociuka. Od roku 2021 Pracownią kieruje dr hab. Błażej Osowski.

Opracowując tę notatkę, wykorzystano: Z. Sobierajski, Profesor Adam Tomaszewski jako nauczyciel i dialektolog (1895-1945), „Poznańskie Spotkania Językoznawcze”, t. 1, pod red. Z. Krążyńskiej i Z. Zagórskiego, Poznań 1996, s. 13-20; L. Zabrocki, Archiwum Fonograficzne Instytutu Zachodnio-słowiańskiego Uniwersytetu Poznańskiego, „Slavia Occidentalis” 19, Poznań 1948, s. 516; H. Nowak, Od Archiwum Fonograficznego do Zakładu Dialektologii Polskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, [w:] Gwary dziś. 1. Metodologia badań, pod red. J. Sierociuka, Poznań 2001, s. 202, 203.